Аёлнинг нафақаси

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

Хотиннинг нафақаси эрга вожибдир.

Никоҳдан сўнг хотиннинг нафақаси эрга вожиб бўлади. «Нафақа» сўзи «яхшиликка маблағ чиқариш» маъносини англатади. Шариатда эса ўз қарамоғидаги шахсни етарли кийим, таом ва маскан билан таъминлашдир.

Нафақанинг эрга вожиб бўлиши Қуръон, суннат, ижмоъ ва ақл ила собит бўлган.

Қуръондан далил:

Аллоҳ таоло Талоқ сурасида шундай марҳамат қилади:

أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنتُم مِّن وُجْدِكُمْ

«Уларга имконингиз борича ўзингиз яшаб турган жойдан жой беринг» (6-оят).

لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا

«Ризқи кенг кенглигидан нафақа қилсин. Кимнинг ризқи тор қилинган бўлса, унга Аллоҳ берганидан нафақа қилсин. Аллоҳ ҳеч бир жонга Ўзи берганидан ортиқчани юкламас. Аллоҳ қийинчиликдан сўнг тезда осонлик берур» (7-оят).

Аллоҳ таоло Бақара сурасида айтади:

وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ

«Уларни яхшилаб едириб, кийинтириш отанинг зиммасидадир» (233-оят).

 Суннатдан далил:

رَوَى مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَمَالِكٌ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ، عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «...فَاتَّقُوا اللهَ فِي النِّسَاءِ، فَإِنَّكُمْ أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانِ اللهِ، وَاسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكَلِمَةِ اللهِ، وَلَكُمْ عَلَيْهِنَّ أَنْ لَا يُوطِئْنَ فُرُشَكُمْ أَحَدًا تَكْرَهُونَهُ، فَإِنْ فَعَلْنَ ذَلِكَ فَاضْرِبُوهُنَّ ضَرْبًا غَيْرَ مُبَرِّحٍ، وَلَهُنَّ عَلَيْكُمْ رِزْقُهُنَّ، وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»

Имом Муслим, Абу Довуд ва Молик Видолашув ҳажи ҳадисида Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар:

«Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Аёллар ҳақида Аллоҳдан қўрқинглар! Чунки сиз уларни Аллоҳнинг омонати ила олгансизлар. Уларнинг фаржларини Аллоҳнинг калимаси ила ҳалол қилиб олгансизлар. Сизлар учун уларнинг зиммасида сиз ёмон кўрган бирор кишига тўшакларингизни бостирмаслик мажбурияти бор. Агар ўшани қилсалар, уларни ачитмайдиган қилиб уринглар. Улар учун сизнинг зиммангизда маъруф йўл билан ризқлари ва кийимлари мажбурияти бор».

عَنْ حَكِيمِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْقُشَيْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، مَا حَقُّ زَوْجَةِ أَحَدِنَا عَلَيْهِ؟ قَالَ: «أَنْ تُطْعِمَهَا إِذَا طَعِمْتَ، وَتَكْسُوَهَا إِذَا اكْتَسَيْتَ أَوِ اكْتَسَبْتَ، وَلَا تَضْرِبِ الْوَجْهَ، وَلَا تُقَبِّحْ، وَلَا تَهْجُرْ إِلَّا فِي الْبَيْتِ». رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ. 

Ҳаким ибн Муовия Қушайрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Эй Аллоҳнинг Расули, бизда хотинларимизнинг нима ҳаққи бор?» дедим. У зот: «Қачон таомлансанг, уни ҳам таомлантиргин. Қачон кийим кийсанг – ёки топганингда – уни ҳам кийинтиргин. Юзига урмагин. Қаттиқ сўкмагин ва уйдан бошқа жойда ҳижрон қилмагин», дедилар».

Абу Довуд ва Насоий ривоят қилганлар.

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا :أَنَّ هِنْدَ بِنْتَ عُتْبَةَ، قَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ أَبَا سُفْيَانَ رَجُلٌ شَحِيحٌ، وَلَيْسَ يُعْطِينِي مَا يَكْفِينِي وَوَلَدِي، إِلَّا مَا أَخَذْتُ مِنْهُ وَهُوَ لَا يَعْلَمُ، فَقَالَ: «خُذِي مَا يَكْفِيكِ وَوَلَدَكِ بِالْمَعْرُوفِ». رَوَاهُ الشَّيْخَانِ.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Ҳинд бинт Утба: «Эй Аллоҳнинг Расули, Абу ­Суфён хасис одам, менга ва боламга етарли нарса бермайди. Унга билдирмаган ҳолда ундан олганимдагина (етиши мумкин)», деди. Шунда у зот: «Ўзингга ва болангга етарлисини инсоф билан олавер», дедилар».

Икки шайх ривоят қилганлар.

Барча уламолар аёлларнинг нафақаси эрларига вожиб бўлишига иттифоқ қилганлар.

Ақлга солиб кўрилганда ҳам, аёл киши эрнинг хизматларини қилгандан кейин, унинг измида бўлгандан кейин, албатта, унинг нафақаси эрга вожиб бўлади.

Унинг миқдори иккисининг ҳолига қараб бўлади. Иккиси бой бўлса, бойники, камбағал бўлса, камбағалники бўлади. Эр бой, хотин камбағал ёки аксинча бўлса, икки ҳолнинг ўртасида бўлади. Агар хотин отасининг уйида бўлса ҳам ёки эрнинг уйида бемор бўлса ҳам.

Ҳар бир эркак хотинининг нафақасини ўзининг иқтисодий ҳолидан келиб чиқиб белгилаши керак. Эрлар мумсиклик (зиқналик) қилмасликлари, хотинлар ҳаддан ташқари талабни кучайтирмасликлари лозим.

Эркакларнинг кўпчилиги аёлларини нафақа билан таъминлаш борасидаги ўз бурчларини шараф билан адо этаётганлари қувончли ҳолат, албатта. Аммо ҳозирги кунимизда баъзи ҳолатларда хотинларга нафақа масаласида зулм бўлаётганлиги ҳақида шикоятлар кўп. Баъзи бир эркаклар хотинини нафақа билан таъминламагани ҳам етмагандек, «Бошқаларнинг хотини ишлаб, пул топяпти, сен ҳам мени боқ», деб, уйдан чиқмай телевизор кўриб ётишибди. Бу – чидаб бўлмас ҳолдир.

Фақиҳ уламолардан нақл қилинган: «Агар хотин отасининг уйида бўлса ҳам ёки эрнинг уйида бемор бўлса ҳам», деган жумла бугунги кунимизда алоҳида эътиборга лойиқ бўлиб қолди. Кўпчилик хонадонларда келин бемор бўлиб қолса, уни отасиникига олиб бориб қўйишни фарз ёки вожиб деб англаётганлар ҳам йўқ эмас. Ота-она, қариндошлар ёки таниш-билишлар хотини бемор бўлган эркакка: «Аёлинг бемор бўлибди, отасиникига олиб бор», дейишни ўзларига фахр деб билишади. Яна келин тузалган куниёқ уни қайтариб олиб келишга амр қилишдан хижолат ҳам бўлишмайди. Чунки бу ҳол одатга айланиб қолди.

Аслида бу ҳолат ўзини билган ҳар қандай шахс учун ор-номус бўлиши, агар мабодо келин отасиникида бемор бўлиб қолса ҳам, эр уни ўз уйига келтириб даволаши лозим.

Эрга хотини учун вожиб нафақалар беш қисмдир:

– Таом. Бунга озиқ-овқат, ичимлик ва овқатга қўшиб ейиладиган нарсалар (сирка, ёғ ва шунга ўхшаш) ҳамда таом пишириш учун керакли бўлган барча нарсалар киради. Таомнинг миқдори етарли бўлиши лозим, мазкур миқдор эрнинг бой-камбағаллигига қараб белгиланади.

– Кийим. Етарли даражада, бир сидра кийим-бош доимо бўлиши керак. Ҳанафий ва Шофеъий мазҳабларида: «Ҳар олти ойда бир сидра янги кийим олиб берилади», дейилган.

– Маскан. Эр ўз хотинини маскан билан таъминлаши вожиб. Маскан эрнинг молиявий имконияти даражасида бўлади. Шу билан бирга, маскан тўлиқ жиҳозланган бўлиши шарт. Унда яшаш учун керакли ҳар бир нарса бўлиши лозим.

– Агар хотин хизматкор ишлатиб юрадиган тоифадан бўлса, хизматкор солиб бериш ҳам унинг нафақасига киради.

– Тозалик асбоб-анжомлари ва уйнинг керакли матоҳлари.

Агар эр моли бўлатуриб нафақа бермаса, қози уни қамашга ҳукм чиқаради. Хотин талаб қилса, бошқа мулклари сотилиб, унинг нафақаси берилади. Эр ноиложликдан нафақа бера олмаса, қамалмайди.

Ўзбошимчалик билан уйидан чиқиб кетган, қарз учун ҳибсга олинган, касаллиги туфайли куёвнинг уйига келтирилмаган, куч билан зўрланган (яъни, шундай шароитга тушиб қолишига ўзи сабабчи бўлган) ва эрисиз ҳаж қилган аёлга нафақа йўқ. Агар эри билан ҳаж қилса, у сафар ва киранинг эмас, ҳазар-сафарсиз турганнинг нафақасига ҳақли.

Бой эрга хотин учун бир ходимнинг нафақаси ҳам вожиб бўлади. Саҳиҳ қавлга биноан, камбағал эрга бу нарса вожиб бўлмайди.

Эрнинг нафақадан ожизлиги учун оралари ажратилмайди. Аёлга эрнинг ҳисобидан қарз олиш амр қилинади.

Эр нафақа беришга ожиз бўлса ҳам, хотинидан ажратилмаслигининг ҳужжати қуйидагича.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида шундай деб марҳамат қилади:

وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ

 «Агар ночор бўлса, бойигунча кутинг» (280-оят).

Демак, ночор одамни кутиш керак. Ночорлиги учун бошқа чора кўриш дуруст эмас.

Аллоҳ таоло Нур сурасида яна шундай деб марҳамат қилади:

وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِن يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

«Ораларингиздаги никоҳсизларни ва қулу чўриларингиздан солиҳларини никоҳлаб қўйинг. Агар фақир бўлсалар, Аллоҳ уларни Ўз фазлидан бой қилур. Аллоҳ қамрови кенг, билувчи Зотдир» (32-оят).

Бу ерда фақирлик никоҳга тўсиқ бўла олмаслиги таъкидланмоқда.

Кимга камбағаллигига қараб нафақа юкланган бўлса-ю, кейин бойиса, агар хотин талаб қилса, бойлигига мос нафақа билан тўлатилади.

Аксинча, бойлигида нафақа белгиланса-ю, кейин камбағал бўлиб қолса, камбағаллигига қараб, нафақа қисқартирилади.

Ўтган муддатнинг нафақаси соқит бўлади.

Маълум муддат эр нафақа бермай юрган бўлса, кейин уни тўлаши лозим бўлмайди.

Илло, қози тайинлаган ёки икковлари бир нарсага келишган бўлсалар, ўтган муддатникини ҳам бериш вожиб бўлади. Бунда икковлари ҳам тирик бўлиши шарт. Агар бири вафот этган ёки аёлни нафақани олишидан аввал талоқ қилган бўлса, тайинланган нарса соқит бўлади. Фақатгина аёл қозининг амри ила қарз олган бўлса, соқит бўлмайди.

Икковларидан бири муддатдан олдин вафот этса, муддатидан олдин берилган нафақа қайтариб олинмайди.

Мисол учун, бир киши хотинининг бир йиллик нафақасини олдиндан бериб қўйди. Аммо бир йил ўтмасдан, икковларидан бири вафот этди. Шунда нафақа қайтариб олинмайди.

Хотиннинг маскани ҳам эрнинг аҳлидан бирор киши бўлмаган уйда бўлиши шарти ила эрга вожиб бўлади. Ҳаттоки эрнинг бошқа хотинидан бўлган боласи ҳам бўлмаслиги керак. Илло, аёл рози бўлса, майли.

Агар эр хотинни ҳеч ким йўқ уйга жойлаган бўлса-ю, хотин эр ураётгани ва озор бераётгани ҳақида қозига шикоят қилса ва ўзини солиҳ қавмлар орасига жойлаштиришда ёрдам сўраса, қози хотиннинг гапи тўғрилигига амин бўлса, эрни зажр қилади ва хотинга тажовуз қилишдан қайтаради. Агар одамлар эр хотинга озор бермаслигини айтсалар, тек қўяди. Агар атрофда ишончли кишилар бўлмаса ёки эрга тарафдор бўлсалар, қози эрга хотинни солиҳ қавмлар орасига кўчиришга амр қилади.

Эрнинг ҳовлисидаги алоҳида қулфи бор уй аёлга кифоя қилади.

Яъни бир ҳовлида бошқа уйлар ва кишилар бўлса ҳам, алоҳида яшаш учун лозим бўлган қулайликлари бор уй бўлса, етади.

Эр хотиннинг олдига унинг ота-онасини ва бошқа эридан бўлган боласини киритмасликка ҳақли.

Чунки уй уники ва унда ўзи хоҳлаганича тасарруф қилиш ҳаққига эга.

Хотинга истаган пайтда назар солишларидан ва гапиришларидан ман қилишга ҳаққи йўқ.

Чунки силаи раҳмни кесишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.

«Эр аёлни ҳафтада бир марта ота-онасининг олдига чиқишидан ва уларни аёлнинг олдига киришларидан ман қила олмайди», деган гап бор. Ота-онадан бошқа маҳрамлар йилига бир марта. Ва шуниси тўғри.

Маҳрамлар зиёратига оид гаплар ичида «Мазкур муддат бир ойдан ошмаслиги лозим», деган ва «бир ҳафтадан ошмаслиги лозим», деган уламолар ҳам бор.

Ғойибнинг хотинининг, боласининг ва ота-онасининг нафақаси унинг молидан фақат уларнинг ҳаққи бўлган жинсдан тайин қилинади.

Ғойиб – йўқолиб қолган одам. Унинг молидан фақат хотини, боласи ва ота-онасининг нафақасини қози белгилаб беради. Бошқа қариндошларнинг нафақаси соқит бўлади. «Уларнинг ҳаққи бўлган жинсдан», дегани «уларга зарур бўлган нарсалардан», деганидир. «Мана буни сотиб, ишлатарсизлар», деб бошқа нарсаларни бериб бўлмайди.

Бунда мол омонатга қўйилган, музорабада қатнашган бўлмаслиги ёки қарзга олган кишининг ҳузурида бўлиши ва у эътироф қилиши шарт. Шунингдек, никоҳнинг эътирофи ҳам бўлиши ёки қози буларни билиши лозим.

Яъни қози мол, никоҳ ва насабни билса, нафақа ҳақидаги ҳукмни чиқараверади. Чунки қозининг билими ҳам ҳужжат ҳисобланади ва ўз ерида у билан ҳукм чиқариш ҳаққига эга.

Қози аёлга эр унинг нафақасини бермаганлиги ҳақида қасам ичиради ва ундан кафил олади.

Аёлнинг қасам ичиши эр ғойиб бўлишидан олдин унга нафақасини берган бўлиши ва аёл қозини алдаётган бўлиши эҳтимоли борлиги учун бўлади. Кафил эса мабодо эр келиб, аёлга нафақасини кераклигича қолдириб кетганини исбот қилиб қолса, тўлаб бериши учун талаб қилинади.

Ғойибга нафақани юклаш учун ҳужжат келтиришни талаб қилмайди ва аёлга эр номидан қарз олишни амр қилади. Никоҳ ҳақида ҳукм чиқармайди. Зуфар: «Нафақа ҳақида ҳукм чиқаради, никоҳ ҳақида чиқармайди», деган. Бугунги кунда қозилар ҳожат учун шунга амал қиладилар.

Чунки бунда одамларга енгиллик бор.

Ражъий ва боин талоқ қилинган, озод бўлгандаги ва балоғатга етгандаги каби маъсиятсиз хиёр туфайли ёки куфуъ бўлмаганлиги учун ажрашган аёлга нафақа ва маскан берилади.

Бу ҳукмга қуйидаги далиллар мавжуд:

Аллоҳ таоло Талоқ сурасида шундай марҳамат қилади:

أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنتُم مِّن وُجْدِكُمْ

 «Уларга имконингиз борича ўзингиз яшаб турган жойдан жой беринг» (6-оят).

Қуйидаги ҳадис ҳам шу маънода:

عَنْ أَبِي إِسْحَقَ، قَالَ: كُنْتُ مَعَ الْأَسْوَدِ ابْنِ يَزِيدَ جَالِسًا فِي الْمَسْجِدِ الْأَعْظَمِ، وَمَعَنَا الشَّعْبِيُّ، فَحَدَّثَ الشَّعْبِيُّ بِحَدِيثِ فَاطِمَةَ بِنْتِ قَيْسٍ، أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَمْ يَجْعَلْ لَهَا سُكْنَى، وَلَا نَفَقَةً، ثُمَّ أَخَذَ الْأَسْوَدُ كَفًّا مِنْ حَصًى، فَحَصَبَهُ بِهِ، فَقَالَ: وَيْلَكَ، تُحَدِّثُ بِمِثْلِ هَذَا، قَالَ عُمَرُ: لَا نَتْرُكُ كِتَابَ اللهِ، وَسُنَّةَ نَبِيِّنَا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِقَوْلِ امْرَأَةٍ، لَا نَدْرِي لَعَلَّهَا حَفِظَتْ، أَوْ نَسِيَتْ، لَهَا السُّكْنَى وَالنَّفَقَةُ، قَالَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِن بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ إِلَّا الْبُخَارِيَّ. 

Абу Исҳоқдан ривоят қилинади:

«Асвад ибн Язийд билан катта масжидда ўтирган эдим. Биз билан Шаъбий ҳам бирга эди. Шаъбий Фотима бинт Қайснинг ҳадисини айтиб: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга маскан ҳам, нафақа ҳам буюрмаганлар», деди. Шунда Асвад бир кафт майда тошни олиб, унга отди-да: «Шўринг қурсин! Шунақа гапни ҳам айтасанми?! Умар: «Ёд олгани ёки унутганини билмаганимиз бир аёлнинг гапи деб Аллоҳнинг Китобини ва Набиййимиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини тарк қилмаймиз. Ундай аёлга маскан ҳам, нафақа ҳам берилади. Аллоҳ азза ва жалла: «Уларни уйларидан чиқарманглар ва ўзлари ҳам чиқмасинлар, аммо очиқ фаҳш иш қилган бўлсалар, мустасно», деган», деди».

Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган.

Эрнинг вафотидан, муртад бўлиш ёки ўгай ўғилни ўпиш каби маъсият туфайли ажрашгандан кейин идда сақлаган аёлга нафақа йўқ.

Чунки вафотдан кейинги идда эрнинг эмас, шариатнинг ҳаққидир. Маъсият қилгандаги идда эса айб хотинда бўлганлиги учундир. Айбдорга яхшилик қилинмайди.

Нафақа уч талоқ қилинган аёл ўгай ўғлига имкон бергани учун эмас, балки муртад бўлгани учун соқит бўлади.

Муртад бўлган аёл тавба қилиши учун қамалади. Қамалган аёлга нафақа берилмайди. Эрининг ўғлига ўзига яқинлашишга имкон беришда эса бу ҳолат йўқ.

Валлоҳу аълам.

Дин ишлари бўйича қўмитанинг хулосаси рақами: 2022 йил 03-07/1077