Яна Умар Хайём ва рубоийлар ҳақида

Хурматли Шайх жаноблари!

Сизнинг «Зикр аҳлидан суранг» деб номланган китобчангизни ўкиб, Умар Ҳаём рубоийлари мавзуси юзасидан менда савол туғилди. Чунки унда билдирилган баъзи фикрларга мен асло кўшила олмас эдим. Шунинг учун ўз фикримни билдириб, ушбу мавзу юзасидан савол билан мурожаат қилмоқдаман. Энди мавзуга қайтсак. Менинг саволим аввалам бор ушбу рубоийлар Умар Ҳаёмга тегишли ёки тегишли эмаслиги ҳақида эмас, балки Умар Ҳаёмники эмас, деб айтилаётган рубоийлар мавзуси ва бошқа мутафаккирларнинг шу каби рубоийлари ҳақидадир. Биз шарқшунослик олигоҳида ўқиб юрган пайтимизда Умар Ҳаём, А. Навоий, Жомий, Хофиз Широзийларнинг баъзи рубоийларини қўлдан келганича таҳлил қилар ва шу билан бир қаторда уларнинг ҳаёт ва ижодларини ўрганар эдик. Шунинг учун Умар Ҳаём аввалида математик ва астроном эканлигини ва у яратган календар ҳозирги замон техникаси билан ҳисоблаб тайёрланган календардан кичиқ бир фарқ қилишини яхши билар ва афсуски, кўпчиликка фақат у рубоийлари билан машхур эканлигини ҳам яхши тушунар эдик. Уларнинг асарларини таҳлил қилишдан мақсад А.Навоий «маъно аҳли маънога, суврат аҳли сувратга боқар», деб айтганидек суврат аҳли бўлиб колмаслик эди. Энди Сиз жавобингизда бу рубоийлар, бошқа шахслар, яъни унинг душманлари -ботинийлар томонидан Умар Ҳаём обрўсига путур етказиш учун ёзилган, деб таъкидлаб ўтгансиз ва шунингдек, бу рубоийлар ислом душманлари орасида исломга путур етказиш учун тарғиб этилган, ва эски совет империясида ҳам кенг тарғиб қилинди. Чунки «бу жамият дунёдаги энг ароқхўр жамият эди…..» деб ёзиб ўтгансиз ва бу рубоийлар унга тегишли эмаслигини шу масала юзасидан ишлар олиб борган олимларнинг манбаларидан далиллар келтириб, таъкидлаб ўтгансиз. Энди саволга келсак. Бизда ва Эронда Умар Ҳаёмники, деб талқин қилиб келинган қуйидаги рубоийлар Умар Ҳаёмники эмас деб талқин қилинаётган рубоийлар тўпламида борми ёки йўқми? Йўқ бўлса, унда аниқ бу рубоийлар уники бўлиб чиқади ва агар бор бўлса, унда рубоийларга нисбатан берилаётган таснифни ўзгартиришга тўғри келади - сабаб: бу рубоийлар асло муаллифнинг обрўсини тўкмайди. Чунки бирор бир инсонни бадном қилиш ва обрўсини тўкиш учун унинг номидан ёмон асарлар, ғазаллар, рубоийлар ва шеърлар ёзиш лозимдир. Энди мисолларга келайлик

Май ичсам эгилиб колади тиззам, Ўйласам гуноҳ эмаску, саждаку бу ҳам. Азалдан биларди буни ўзи ҳақ, Шаккоклик эмасми агар ичмасам? Умар Ҳаём (Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Маъноси: Илму маърифат йўли огирлигидан тиззам эгилиб колади. Уйласам бу ҳам ибодатни бир куринишику, илм олмок фарз эканлигини азалдан хак таоло билар эди ва агар илмга маърифатга интилмасам шакоклик эмасми. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, май сўзини, рубоий мазмунига қараб, таҳлил қилиш лозим. Чунки май деганда «ҳақикат майи» «ишқ майи» «васл майи» «маърифат майи» тушуниш мумкин. Абдураҳмон Жомий ўзининг «Лавомиъ» деган асарида май билан муҳаббат орасидаги ўхшашликлардан унтасини баён қилган. Биринчиси, май ўзининг аслий ўрни бўлмиш хум ичидан ўзганинг таъсирисиз ўзидан-ўзи қайнаб, ўзининг кўрсатишга ҳаракат қилганидек, ошиқлар кўнглидаги ишқ ҳам ташқи бир сабабсиз ғалаён қилиб, зуҳур этишга интилади. Иккинчиси, май ҳз зоти ҳаддида муайян бир шаклга эга эмас, қайси идишга қуйилса, шу идишнинг ички шаклини олади. Худди шунингдек, ишқ Аслан мутлақ бўлиб, унинг зуҳури муҳаббат аҳлининг қобилияти ва истеъдодига яраша содир бўлади. Ошиқлар орасидаги тафовут ишқнинг зотий хусусиятига эмас, уларнинг кўнгил идишига боғлиқдир. Учинчи ўхшашлик шундан иборатки, майнинг ҳам, ишқнинг ҳам сирояти ялпи жараёндан иборатдир. Май ошиқнинг ҳамма аъзосига таъсир қилганидек, ишқ ҳам ошиқнинг қону жонига кириб, унинг бутун вужудини эгаллаб олади. Тўртинчиси, май узининг ичкувчисини, ишқ севгучини марду саҳий қилиб куяди. Аммо май мати пулни аямаса, ишқ масти жону жаҳонини, бору йуғини бахшида қилади. Бешинчи ўхшашлик, май ҳам, ишқ ҳам кишини қўрқмас ва ботир қилиб қўяди. Лекин май ботирлиги оқибатни кўрувчи ақлнинг мағлуб бўлишидан бўлса, ишқ шижоати ҳақикат нурининг ғолиблигидандир. Биринчиси, шахсни фалокату ҳалокатга олиб боради, иккинчиси абадий хаёту саодатга бошқаради. Олтинчиси, май ҳам, ишқ ҳам киши бошидан кибру ҳавони ўчиради ва ниёзу тавозуга туширади. Бироқ ичқиликнинг оқибати хорлигу разолатдир, пок ишқ натижаси иззату шарофатдир. Еттинчиси, май ҳам, ишқ ҳам сирни фош қилади. Асрлар давомида аён бўлган ҳақикату маърифат сирларини ишқ юзага чиқарган. Саккизинчиси, май ҳам, ишқ ҳам кишини беҳуд қилади. Аммо май бехушлиги нодонлик ва ғафлатнинг энг тубан даражасидир, ишқ бехудлиги эса сезгирлик ва огоҳликнинг энг олий мартабасидир. Туққизинчиси, майпараст майни ичгани сари, яна кўпрок ичкиси келади, ишқпараст ҳам ишқ дардига мубтало бўлган сари, яна ортиқроқ берила боради. Лекин ичкувчи борган сари, одамийлик қиёфасини йўқота боради, севгувчининг эса инсоний фазилатлари орта боради. Унинчиси, май ҳам, ишқ ҳам номусу хаё пардасини кўтаради. Бироқ ичган ўзидан ўзгани ҳақорат қилиб, халққа озор беришдан уялмайди, севган эса узгалар учун ўзини хору зор қилишдан ор қилмайди. Демак, ишқнинг май билан ўхшаш жиҳатлари кўп, лекин оқибат жиҳатидан улар бир-бирига тамоман зид экан.

Ўзни доно билган у уч-тўрт нодон Эшак табиатин қилур намоён. Булар суҳбатида сен ҳам эшак бўл, Бўлмаса «кофир» деб қилишар эълон Умар Ҳаём (Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Маъноси: «Зикр аҳлидан сўранг» китобчангизда Сиз ҳам баъзилар уни дахрий, кофир деб ҳам эълон қилдилар, деб айтиб ўтган эдингиз ва бу рубоий ана шунга ухшаш аҳмоқларга қаратилган бўлиб, агар улар билан ҳамсуҳбат бўлганингда, ўз фикрингни очиқ баён этма, бўлмаса улар сени кофирга чиқаришади, деб огоҳлантирмокда.

Дилим илмлардан маҳрум бўлмабди, Бир сир қолмадики, мафҳум бўлмабди. Туну кун ўйладим етмиш икки йил: Онгладим-ҳеч нарса маълум бўлмабди. Умар Ҳаём (Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Маъноси: Биламизки, Умар Ҳаём милодий тахминан 1048 йилда туғилиб 1122 йилда оламдан ўтган. Яъни тахминий ҳисобларга кўра 74 йил умр кўрган. Бу буюк аллома яъни ориф инсон, ҳам диний ва ҳам дунёвий билимлар эгаси, инсоннинг билиш доираси чегараланганлигини ва инсон қанчалар чуқур билим эгаси бўлгани сари шунчалар ожизлигини хис этишини такидлаб ўтмокда.

Май нодонга харому, донога ҳалол, Ким-ла, қачон ичмак мумкин, билиб ол. Шул уч масалани ҳал эта олсанг, Демак билимдонсан, сипқор бемалол. Умар Ҳаём (Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Маъноси: Илм нодонга харом, донога еса халол, чунки биламиз - илм ёмон ниятли кимсаларнинг қўлига тушса, у илмни албатта ўз манфаати йўлида ишлатиб кўп инсонларни бошга бало олиб келади. (Динамитни кашф этган Нобель динамитни нафақат ўзининг моддий аҳволини яхшилаш, балки инсон меҳнатини ҳам енгиллаштириш йўлида ўйлаб топган бўлиб, унинг бу кашфиёти ёмон ниятли кимсаларнинг қўлига тушганида кўпларнинг ёстиғини ҳам қуритди, шунинг учун бўлса керак, ким инсоният манфаати йўлида бирор бир нарса ихтиро этса, унга бу ихтироси учун мукофот шаклида моддий рағбатлантириш учун ўз мол мулкини бир фонд шаклида қолдириб кетди ва шунингдек, героинни ўйлаб топган ноодам ҳам илмли инсон, лекин унинг илми фақат ёмонлик ва офат келтиради. Илмни айтиб ўтилган фикрларни назарда тутган ҳолда, кимдан қаерда олиш мумкинлигини билиб ол ва шуларни ҳал қила олсанг, демак сен тўғри йўлдасан ва хеч иккиланмай илм йўлида бўлгин дейилган.

Муфтий, сендан кура пуркорроқдирмиз Ўта маст бўлсак ҳам, хушёрроқдирмиз Биз ток қонинг ичамиз, сен одам қонин Инсоф қил, кайсимиз хунхурроқдирмиз. Умар Ҳаём(Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Маъноси: Эй, муфти сендан кўра инсонларга фойдаси тегадиган иш билан бандроқмиз Илму маърифат йўлида бўлсак ҳам, сендан кўра хушёрроқдирмиз (яъни охиратни унутмаган ҳолда) Биз илм- маърифат майини ичамиз, сен одам конин Ва инсофан айт қайси биримиз қонхурроқдирмиз. Бу мисолни ҳам бериб ўтишимдан сабаб, тарихда нафақат ислом оламида, балки христиан оламида ҳам, минг афсуслар бўлсин, кўпгина дин арбоблари салбий роль ўйнаб, илм-маърифат, дунёвий илмлар йўлини тусганлар ва бундан мақсад хур фикрликка йўл очмаслик ва шу оркали халқни оми қолдириш тарафдори эдилар. Сабаб, халқ қанча оми бўлса, уни назорат қилиш ва асл исломдан йироқ бўлган мақсадларига эришиш шунча осон кечар эди. Жаноби пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в. «Илмни керак бўлса, Хитойга бориб ўрганинглар, деб умматларига мурожаат қилганлар». Бу билан Хитойга бориб ислом илми ва менинг суннатларимни ўрганинглар, деганлари эмаску, ва бу дунёвий илмларни ўрганишга чақириқ эди. Бу чақириқларга амал қилмаганлигимиз натижаси нималарга олиб келганлиги мендан кўра Сизга кўпроқ аёндир. Албатта, бундай ходисалар христиан оламида ҳам руй бериб, Рим черкови томонидан ташқил этилган «инквизиция» черков таъломотига ўхшамаган ёки хур фикрлаганларини гулханда ёқган. Масалан астроном Джордано Бруно ва ҳозирда унинг хайкали Рим шаҳрига ўрнатилган. Шунингдек, поляк олими Коперник инквизиция суроғидан чиқиб келиб, «Барибир у айланади!» деган эди. Ва сиз яхши билсангиз керак, Рим Папаси Иоанн Павел II чи узининг христиан оламига қилган мурожаатномасидан «инквизиция» хатолари учун Рим номидан кечирим сўраган эди. Энди рубоий мавзусига қайтсак, бу рубоий ана шундай дин арбобларга нисбатан айтилгандир. Чунки тарихдан маълум, Аббосийлар халифалиги даврида илм-маърифат чироғи ярқираб ёнди ва шу давр инерцияси билан яна бир-икки аср шуъла таратди ва сунди. Чунки, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Ал Хоразимий, Умар Ҳаём, Замаҳшари ва шу каби кўпгина дунёвий илмларнинг тождорлари милодий ХII асрларгача яшаб ўтишган. XIV асрда яшаган юрдошимиз Мирзо Улуғбек қисмати ҳаммага маълум ва она заминимизда хурофот шу даражагача етган эдики, хатто у қурдирган обсерватория харобага айлантирилди ва V аср инсонлар хотирасидан кўтарилди ва XX аср бошида рус совет олими Вяткин ушбу обсерваторияни очиб, дунёга танитди. Энди мавзуга қайтсак, агар бу рубоийларни Умар Ҳаём номини бадном қилиш учун айтилган десак, хато қиламиз, чунки бу рубоийларнинг мазмуни ожизона таҳлилимизга кўра, обрўсини тўкиш урнига балки оширади ва унга нисбатан маъно аҳли томонидан тасаннолар айтилади. Агар тушунмаганлар суврат аҳли бўлса, бу рубоийларнинг муалифида Умар Ҳаёмми еки бошқами айб йўқ, чунки у бошқалар каби тор доирада ўйлай олмас ва ички хис туйғуларини истиора (метафора) шаклида билдирар экан. Тўғри, унинг баъзи рубоийлари ва савол юзага келишига сабаб бўлган тўртликни ҳам талқин қилиб бериш жуда кийин масала ва агар уни тўғри тушунаётган бўлсак ҳам, ахир тафаккур юритадиган ҳар бир билим эгасида унинг илм даражаси ва кузатишлари натижасида ички ғалаёнлар, бир бирига зид ва турли ноанъанавий фикрлар (Ал Хоразимий ва Замаҳшарилар танқид қилинган ва қувгинга учраган муътазилийлар йўлида эдиларку!) юзага келиб туришини ва шунингдек, ожиз билимимизни шу рубоийлар муаллифи билими билан бир тарозга қўйиб улчамаслик кераклигини унутмаслик лозим. Энди шу мавзуга ўхшаш бошқа матафаккирларнинг шеъри услубда ёзилган фикрлари билан танишиб чиқсак.

Зоҳид сенга хуру менга жонона керак Жаннат сенга бўлсин, менга майхона керак. Майхона аро соқию паймона керак Паймона неча бўлса тўла яна керак.

А. Навоий Маъноси: Зоҳид сен жаннат хурлари илинжида хотин ва бола чақадан кечасан ва хурлар сенга бўлсин, аммо менга эса ҳақ жалла жалолоҳунинг жамоли керак. (Жаноби пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в. ибодат уч турли бўлади. Биринчиси яратгувчидан бирор бир нарсани таъма қилиб, иккинчиси ундан қўркиб, учинчиси эса уни севиб ва ибодатнинг аълоси уни севиб ибодат қилишдир. Афсуски, биз деярли ҳамиша биринчи ва иккинчи турида ибодат қиламиз ва жаннатни сўраб, хурларни ўйлаймиз, унинг жамолини кўриш эса энг катта мукофот эканлигини эса ҳаёлимизга ҳам келтира олмаймиз: сабаб - биз нафсимизнинг қулимиз). Жаннат сенга бўлсин, менга маърифат маркази керак Маърифат марказида илму маърифат тарқатгувчи ва маърифат косаси керак Маърифат косаси қанча бўлса яна шунчаси керак.

Бу ердаги тушуниш мушкулрок бўлган «жонона» сўзининг таснифини олайлик. Фалсафий шеърда «жонона» ёки «жонон» деганда борликнинг коинот ва ундаги мавжудотнинг узлуксиз ҳаракатини таъминлаб, бор қилиб туриш сифати тушунилади ва биз имон келтирганлар бу сифат фақат Оллоҳгагина мансублигини эътироф этамиз.

Гул даврида ич боданиким, оқил эмастур Хар кимки, бу кун дунёда хушёр топилса Абдурахмон Жомий

Маъноси: Гул давридан мурод яна уша умр баҳори, яъни кишининг илм урганиб, хунар эгаллайдиган ёшлик даври ва бода, яъни майдан максад маърифатдир. Бинобарин, бу байтни баҳорни ичқиликбозлик қилиб кунгилни айнитиб, бошингни оғритиб ўтказ, деб эмас, балки умрдан яхши хосил олиш учун унинг гул давридагидек гуллайдиган ҳосилга замин тайёрловчи ёшлик даврида ичкилик эмас, маърифат бодасини ич, кимки бу дунёда ичкилик туфайли эс-хушини йўқотмаган бўлса-ю, хунар ўрганиб илм олиб ҳақикат сирларини билишга интилиб, камолот хосил этишга ҳаракат қилмаса, уни аклли киши деб бўлмайди.

Алоё аййуҳа-с-соқий, адир каъсан ва новилхо Ки ишқ аввал намуд осон, вале уфтод мушкулҳо

яъни: Қани, эй соқий, бир косани айлантириб, уни менга ҳам етказ, чунки ишқ аввал осон кўриниб, кейин кийинчиликлар юз берди. Бу байтдаги соқийдан мурод маърифат тарқатувчи кишидир. Косадан мақсад маърифатдир, ишқ эса маърифат ишқидир. Бинобарин, бу байтнинг ҳақикий мазмуни шундай бўлади: Эй, маърифат ошиқларининг устози, маърифат идроки менга аввал осондек куринган эди, аммо бунинг кўпгина кийинчиликлари чиқиб, менинг унга бўлган ишқимни сусайтирмокда. Шунинг учун сен даврангга йиғилган шогирдларингни, жумладан, мени, маърифат сирларидан бир озгина огох қилиб, совиётган кўнглимизни қиздиргин. Шунингдек, Абдураҳмон Жомий «Эй бодапарастан дар-и майхона кужо аст», яъни «Эй майпарастлар, майхонанинг эшиги каерда», бу дегани эй маърифат истагувчилар маърифат уйининг эшиги каерда деган маънони билдиради ва Навоийнинг «Кофермен агар қилмасам ошом кадах» каби мурожаати эса кофирман, агар хар кеча маърифат косасидан сипқирмасам, деган маънони билдиради. Юқорида бериб ўтилган баъзи рубоийлар, байтлар ва майнинг истиора маънолари академик олим Алибек Рустамовнинг «Сўз хусусида сўз» номли одобнома китобчасида чиройли қилиб тушунтириб берилган ва бу китобча 1987 йили «Ёш гвардия» нашриёти томонидан чоп этилган. Демак, совет даврида ҳам, маъно аҳли юкорида бериб ўтилган рубоийлар ва байтлар мазмунини аниқ талқин қилиб, китобхонларга тақдим этишга харакат қилишган. Бу билан совет даврида фақат кадах кўтариш учун бу рубоийлар босиб чиқарилган ва фойдаланилган десак хато қиламиз, чунки маъно аҳли совет даврида ҳам бу ижодларнинг асл маъноларини тушунар ва тушунтиришга ҳаракат қилар эдилар. Суврат аҳли бўлиб бу ижодлардан ўринсиз фойдаланганлар эса ўзларига зарар қилганлар. Мен аминман, Сизнинг мухлисларингиз жуда ҳам кўп бўлиб, мен ҳам улардан бириман. Балки мен шошиб, бу ҳақида ёзган тўлиқ маълумотингизни ўқимай туриб, саволлар билан мурожаат қилаётгандирман, аммо совет даврида илм йўлида бўлган олимларнинг шархларини унутсак, уларга нисбатан ҳам адолатсизлик бўлар эди. Шунингдек, Умар Хаймники эмас, деб талқин қилинаётган рубоийларни тушуниш учун тайергарлик кераклиги, чунки адабиётда баъзи фалсафий фикрлар истиора (метафора), яъни бошқа нарсалар билан кўчма маънода берилишини айтиб ўтиш лозим. Сабаб, кўп инсонлар «Зикр аҳлдан сўранг» китобчангизни ўқиб, адабиётдан узоқ бўлганликлари учун умуман бошқача кабул қилиб, ушбу тупламдаги ҳамма рубоийлар бемаъни эканлигини, чунки Шайх жаноблари шундай демокдалар дейишаётганини куриб, ташвиш тортдим ва ушбу хатимни ёздим. Эътиборингиз ва жавобингиз учун рахмат.