Саҳобалар Садди Зулқарнайнни кўришганми?
- Ва алайкум ассалом!
ЯЪЖУЖ ВА МАЪЖУЖ ҚИССАСИ ҲАМДА АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ
«ЭЙ ЗУЛҚАРНАЙН, АЛБАТТА, ЯЪЖУЖ ВА МАЪЖУЖ ЕР ЮЗИДА
БУЗҒУНЧИЛИК ҚИЛУВЧИЛАРДИР», дейишди», ДЕГАН СЎЗИ ҲАҚИДА
قَوْلُاللهِ تَعَالَى: وَيَسْأَلُونَكَ عَن ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُم مِّنْهُ ذِكْرًا إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِن كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا فَأَتْبَعَ سَبَبًاإِلَى قَوْلِهِ: ﮋآتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِﮊ وَاحِدُهَا زُبْرَةٌ وَهْيَ الْقِطَعُ، ﮋحَتَّى إِذَا سَاوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِﮊ يُقَالُ: عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ: الْجَبَلَيْنِ، وَالسُّدَّيْنِ الْجَبَلَيْنِ. ﮋخَرْجًاﮊ أَجْرًا. ﮋ قَالَ انفُخُوا حَتَّى إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًاﮊأَصْبُبْ عَلَيْهِ رَصَاصًا، وَيُقَالُ: الْحَدِيدُ. وَيُقَالُ: الصُّفْرُ. وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: النُّحَاسُ. ﮋفَمَا اسْطَاعُوا أَن يَظْهَرُوهُﮊ يَعْلُوهُ، {اسْطَاعَ} اسْتَفْعَلَ مِنْ {طُعْتُ} لَهُ، فَلِذَلِكَ فُتِحَ أَسْطَاعَ يَسْطِيعُ، وَقَالَ بَعْضُهُمُ: اسْتَطَاعَ يَسْتَطِيعُ. ﮋوَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِّن رَّبِّي فَإِذَا جَاء وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاﮊأَلْزَقَهُ بِالْأَرْضِ، وَنَاقَةٌ دَكَّاءُ لَا سَنَامَ لَهَا، وَالدَّكْدَاكُ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلُهُ حَتَّى صَلُبَ مِنَ الْأَرْضِ وَتَلَبَّدَ. ﮋوَكَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍﮊ، ﮋحَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَﮊ، قَالَ قَتَادَةُ: حَدَبٍ أَكَمَةٍ. قَالَ رَجُلٌ لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: رَأَيْتُ السَّدَّ مِثْلَ الْبُرْدِ الْمُحَبَّرِ. قَالَ
Аллоҳ таоло шундай дейди: «Сендан Зулқарнайн ҳақида сўрарлар. «Сизга у ҳақда зикр эслатмаларни тиловат қилиб бергайман», дегин. Албатта, Биз унга ер юзида қудрат ва имкониятлар ато этдик ва унга ҳар бир нарсанинг сабабини бердик. Бас, у сабаб ортидан юрди... Менга темир парчаларини келтиринг».
«Зубаро»нинг бирлиги «зубротун», парчалар дегани.
«Ниҳоят, икки тоғ ёналари ила баробарлашганда» – Зикр қилинишича, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан бундай ривоят қилинади: «У («ас-содафайни») икки тоғ дегани».
«Ас-суддайни» ҳам икки тоғ дегани.
«Хоржан» – ҳақ.
«Ниҳоят, уни (темирни) ўт ҳолига келтиргач: «Узатинглар, унинг устидан мис қуяман», деди». («Уфриғ ъалайҳи қитрон») – устига қўрғошин қуяман. Яна айтишларича, у темирдир. Яна айтиладики, у соф мисдир. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: «У мисдир», деган.
«Фамастооъуу ан йазҳарууҳу» – устига чиқа олмадилар. «Истооъа» – истафъала вазнида, «туъту лаҳуу» (унга итоат қилдим)дан. Шунинг учун ҳам «астооъа-йастииъу» фатҳали бўлган. Баъзилар эса «истатооъа-йастатииъу» бўлади, дейди.*
«...уни тешиб ҳам ўта олмадилар. У: «Бу Роббим тарафидан раҳматдир. Агар Роббимнинг ваъдаси келса, буни текислаб ташлайди. – «Жаъалаҳуу даккан» (буни текислаб ташлайди) – уни ер билан битта қилади дегани. «Наақотун дакка’у» – ўркачсиз моя. Ернинг ҳам «ад-дакдааку» дейиладиган жой шундай: бостирилиб, қотиб кетган ер. – Роббимнинг ваъдаси ҳақдир», деди. Ўша куни уларни бир-бирлари ила мавж урган ҳолларида тарк этдик».
«Ниҳоят, Яъжуж ва Маъжуж (тўғони) очилиб, улар ҳар тепаликдан оқиб келганларида». Қатода айтади: «Ҳадабин» – қум тепалик».
Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Тўғоннинг ола-була бурда* каби эканини кўрдим», деди. У зот: «Уни кўрибсан», дедилар.
Изоҳ: Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ бу бобда ҳам Яъжуж ва Маъжуж ҳақида келган қуръоний оят ва калималарни баён қилмоқда:
«Ортидан юрди» деб ўгирилган сўз оятда «фаттабаъа» деб келган бўлиб, уни Ибн Омир, Ҳамза, Кисоий ва Осимлар «фа’атбаъа» деб ўқишган. Бунда маъно «сабаб ортидан сабабларни эргаштирди, яъни қўллади», «эгаллади» деган маъно келиб чиқади.
«Ҳар бир нарсанинг сабабини бердик» дегани ҳар бир нарсага етишиш воситаларини, уни бажариш илмини бердик деганидир. «Сабаб ортидан юрди» дегани мақсадга етиш воситасини қўллади, яъни кўзланган томон юрди, деган маънони билдиради.
Таржимада «келтиринг» деб берилган сўз оятда «и’туунии» деб келган. Бу Шуъбанинг Осимдан қилган ривоятига кўрадир. Аммо бошқалар, жумладан, Ҳафс уни «аатуунии» деб ўқиган. Буниси «узатинглар» деган маънони билдиради.
* Каҳф сураси, 97 оят. Оятдаги иккита сўз изоҳланмоқда: «Йазҳарууҳу» – «устига чиқиш» маъносини билдирар экан. «Фамастооъуу» сўзини айрим тилшунослар асли «атооъа-йутииъу» бобида бўлиб, морфологик ўзгариш сабабли шу шаклга келган, дейишади. Бунга ўхшаш бошқа феъллар учраб туради. Бунда сўзнинг маъноси «итоат қилди» бўлади. Аммо муаллифнинг таъкидлашича, бу сўз «туъту-тоъатун» («итоат қилди») ўзагидан олинган бўлиб, аслида «истафъала» бобидадир. Бунда сўзнинг маъноси «қила олмоқ» бўлади. Бироқ, сўзда юз берган морфологик ўзгаришлар сабабли у мазкур шаклга келган. Шунинг учун унинг ҳозирги-келаси замон шакли «йастииъу» бўлади. Агар у «атооъа»нинг иккинчи туси бўлганида, «йустииъу» бўлиши керак эди. «Шунинг учун «астооъа-йастииъу» фатҳали бўлган», деганда шу маънони назарда тутган. Аммо баъзилар «туъту-тоъатун» («итоат қилди») феъли «истафъала» бобида фақатгина «истатооъа-йастатииъу» шаклида ишлайди, дейишади. Айтиш жоизки, бу изоҳлар араб тили қоидаларидан бохабар кишилар учун маълумот сифатида берилди.
* Бурда – чопон ва ридога ўхшаш устки кийим. (“Олтин силсила” китобидан Саҳиҳул Бухорий). Валлоҳу аълам!
