Реализция, даллоллик, акциялар билан ишлаш
Муҳтарам Шайҳ Ҳазратлари, сизни бир нечта саволлар билан безовта қилмоқчидим:1. Биринчи саволим реализатсияга савдо қилиш, яъни бир сотувчидан савдо қилиш- қайта сотиш мақсадида маҳсулот олинганда, пулини нақд туламай, шу олган маҳсулотлар сотилганида беришга( ёки бир қисмини нақд тўлаб, қолганини уша маҳсулотлар сотилганда тулашга) шартнома тузиш ҳақида. Бундай ҳолатга шариатда қандай қаралади? Ва бундай савдо қилинайтотганда тўлов насия қилинаётгани учун ва уртада ишонч бўлгани учун нималарга эътибор бериш керак бўлади? Чунки кўпинча реализатсияга олган тараф маҳсулот сотилса ҳам, тушган тушумни айлантириб, олган тарафига эса ҳали сотилмади деб ёлғон гапиради. 2. Шариъатда даллолчиликка қандай қаралади? Даллолларни ҳам икки бўлар экан. Биринчиси "дилер" деб аталиб, у бирорта сотувчини маҳсулотига аниқ ҳаридор топгач, узини пулига уша маҳсулотни сотиб олиб, кейин ҳаридорга сотади, бу оддий савдогарга уҳшаш. Лекин иккинчи тоифаси "брокер" деб аталиб, у бир сотилаётган маҳсулотга ҳаридор топиб, ҳаридордан пулни олиб сотувчига камроқ беради, ва шундан фойда кўради. Бу узимизи мол-қўй бозорларидаги даллоларга уҳшаш. Шу иккинчи турдаги даллолчиликда нималарга эътибор бериш керак? Баъзи ҳолатларда даллолар кўп ёлғон гапиради, маҳсулотни узимики дейди, баъзида ҳаридордан ҳали аниқ булмаган маҳсулотга пулни оволиб, кейин ушани ҳаридорга олиб бералмайдиган вазиятлат бўлади, қимматли қоғозлар бозорида рибо аралашган қимматли қоғозлар устида савдо қилади.3. Ҳазрат, буни айтишага журъат қилганим учун, аввалдан узр. Сиздан кўпчилик аксия ҳақида сўраяпти. Сиз аксия корҳонани фойдасидан улуш бўлгани учун, корҳонанинг фойдасига ҳам, зиёнига ҳам шерик бўлгани учун жоиз деганиздан, оддий аксия ҳақида гапирганизи тушуниш мумкин. Яъни оддий аксия ҳалол ва сиз айтган шароитдагина ҳалол бўлишини тушунамиз. Лекин баъзи жавобни тўлиқ эшитмаган, жавобни аввал яҳшилаб уйлаб кўрмаган инсонлар бу ҳукмни умуман аскияга тадбиқ қилиб юборишлари мумкин. Чунки аксияни ҳам 2 ҳили бўлади: оддий ва имтиёзли аксия. Оддий аксияда сиз айтгандек шароитда бўлади, яъни аксия эгаси Аксионерлик Жамияти (АЖ) нинг эгаларидан ҳиссобланади, фойдасига ҳам зиёнига ҳам шерик бўлади, АЖнинг бошқарувида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлади.Имтиёзли аксия ҳам корҳона мулкининг маълум улуши ҳисобланиб, лекин унинг фойдаси эса аниқ белгиланган бўлади, аксия эгаси бошқарув ҳуқуқига эга бўлмайди, корҳонанинг фойдасию зараридан қатъий назар узига белгиланган фойдасини олади, ҳатто АЖ банкрот, таназзулга учраган ҳолатда ҳам имтиёзли аксия эгаларига уша аксия қийматини тулаш мажбуриятида бўлади. Ҳар бир АЖ чиқарадиган умумий аскиялар ҳажмини 20%гача имтиёзли аксия чиқариши мумкин. Менинг фикримча шу иккинчи тур аксия, яъни имтиёзли аксияда рибо бор. Шу фикрим тоғрими?Буни айтишдан ҳолис мақсадим, баъзи инсонлар аксияни умуман ҳалол тушуниб қомаслиги, ҳалол аксия сиз айтган шароитлардагигина аксия эканлиги (яъни оддий аксияни) тушунишлари учундир.Аллоҳ мартабангизни узини ҳузурида ҳам бизнинг олдимизда ҳам янада улуғ қилсин.Ва Ассалому Алайкум ва Роҳматуллоҳи ва Барокатуҳ.
– Ва алайкум ассалом! 1). Сиз бу саволни жуда ҳам кечикиб берибсиз. Буни «Зикр аҳлидан сўранг»да ҳам нашр қилдик. Ҳамма уни ўқиди, муҳокама қилди. Ҳукмини билиб олди. Сиз аввал қаерда эдингиз билмадик. Бу ишни амалга ошириш пайтида сиз айтган ноқулайликларни олдини оладиган равишда шартнома тузиш керак.
ТАВАРРУҚ САВДОСИ ҲУКМИ
Аллоҳнинг Ўзига ҳамдлар бўлсин!
Ортларидан набий йўқ зотга солавотлар бўлсин!
Ислом Фиқҳи Академияси Маккаи Мукаррамада, Робитанинг биносида, 1419 ҳ.с. 11–Ражаб (1998 йил, 31-октябр)да бошланган ўн бешинчи мажлисида таварруқ савдоси ҳукми ҳақидаги масалани кўриб чиқди. Муноқаша, далил суриштириш, фиқҳий қоидаларни ишлатиб, уламоларнинг ижтиҳодларига қайтиш ва фикр алмашувлардан кейин Ислом Фиқҳи Академияси бир овоздан қуйидаги қарорларни қабул қилди:
1. Таварруқ савдоси – сотувчининг мулкида ва қўлида турган молни нархини кейин бериш шарти ила сотиб олиб, кейин уни бошқа кишига нақдга сотиш ила пулга эга бўлишдир.
2. Ушбу таварруқ савдоси шариат бўйича жоиздир. Буни уламолар жумҳури айтган. Чунки, аслида савдо мубоҳдир. Аллоҳ таоло «Аллоҳ савдони ҳалол қилди ва рибони ҳаром қилди», деган. Бу савдода рибонинг қасди ҳам, сурати ҳам йўқ. Одамлар қарзни узиш, уйланиш ва бошқа ишлар учун бунга муҳтождирлар.
3. Бу савдонинг асосий шартларидан бири сотиб олувчи савдо молини биринчи сотувчига баҳосидан оз нархга сотмаслигидир. Бевосита бўлса ҳам, восита орқали бўлса ҳам. Агар мазкур ишни қилсалар, шариат ҳаром қилган ишни амалга ошириган бўладилар. Чунки, бу ҳийла йўли ила рибо олишдир.
(Бу каби савдони бизда «реализатсияга мол олиш» дейишга одатланилган)
2. Сиз айтиб ўтган иккинчи хил даллоликдаги нуқсонларнинг барчаси шариатда гуноҳ ишлар ҳисобланади. Булардан мусулмон одам четда бўлиши керак. Сиз саволга қўшиб жавобни ҳам зикр қилиб қўйибсиз.
3. Аслида сиз «имтиёзли актсия» аслида жиссадорлик жамияти томонидан бошқаларда қарз олиш учун ўйлаб топилган ҳийла ҳисобланади. Номини бошқача қилинган, холос. Бу умумий қоидадан истиснодир. Шунинг учун бизга берилган саволларни ҳақиқий ҳиссадорлик ҳақида кетади. Сизнинг иккинчи турдаги нарса ҳақидаги фикрингиз тўѓри.
