Савдо хақида

– Ва алайкум ассалом! Ўзингизда йўқ бўлган нарсани сотишингиз жоиз эмас. Сиз чет элдаги сотувчиларнинг вакили ёки харидорингизнинг вакили бўлиб ижара шартномаси тузишингиз мумкин. 

Биринчи ҳолатда сотувчи билан келишув тузиб унинг сотув учун ёлланган вакили бўлишингиз лозим, мижозга маҳсулотнинг таннархини айтишингиз шарт эмас.
Иккинчи ҳолатда мижоз билан келишув тузиб унинг ҳарид учун ёлланган вакили бўлишингиз лозим, мижозга маҳсулотнинг таннархини айтишингиз шарт.
Сотмоқчи бўлган маҳсулотингизнинг турига қараб истисноъ ёки салам савдоси қилишингиз ҳам мумкин.
Қуйида ўзида йўқ нарсани сотиш масаласи, истисноъ ва салам савдолари ҳақида маълумот берамиз:

Молни қўлга олмасдан сотиш

Бир киши дўконга кирди ва сотувчидан бир нарса сотиб олмоқчи бўлди. Сотувчининг ҳузурида эса у нарса йўқ эди. Сотувчи шу пайт бошқа бировнинг дўконида борлигини билиб туриб, ўша нарсани харидорга лафзан сотиб, харидорни ўша ерда қолдириб, ўша нарсани олиб келиб бериши жоизми? Бу жоиз эмасдир.

عَنْ حَكِيمِ بْنِ حِزَامٍ ، قَالَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ يَأْتِينِي الرَّجُلُ ، فَيُرِيدُ مِنِّي الْبَيْعَ ، وَلَيْسَ عِنْدِي ، فَأَبْتَاعُهُ لَهُ مِنَ السُّوقِ ؟ قَالَ : لا تَبِعْ مَا لَيْسَ عِنْدَكَ "

Ҳаким ибн Ҳизом розияллоҳу анҳудан ривоят қиладинади:
“Эй, Аллоҳнинг расули бир киши олдимга келиб, бирор нарсани сотишимни сўрайди. Сотадиган нарсам ҳузуримда бўлмайди. Сўнг уни бозордан сотиб оламан” деди. Шунда у зот: “Ҳузурингда бўлмаган нарсани сотма” дедилар”. (Бешовлари ривоят қилган).
Яна бир киши чет мамлакатдан нарса сотиб олади. У мол қўлига етиб келгунча уни сотиш жоизми?
Бу ҳам жоиз эмас. Чунки, у молни тўлиқ қўлига киритгани йўқ. Агар етиб келишидан олдин савдо қилиб қўйган бўлса, савдони бузиб, молни қўлга киритганидан кейин қайта савдо қилади. Агар аввалги келишувни бузмаса гуноҳкор бўлади. Чунки, савдо вақтида, харидор ўзи олган молни тўла қўлига киритадиган даражада бўлиши керак.

أَنْ يَكُونَ مَقْدُورَ التَّسْلِيمِ فَلَمْ يَنْعَقِدْ بَيْعِ الْمَعْدُومِ وَمَا لَهُ خَطَرُ الْعَدَمِ كَنِتَاجِ النِّتَاجِ وَالْحَمْلِ

“Савдо дуруст бўлиши учун молни топшира олиш мумкин бўлсин. Ҳузурида бўлмаган нарсага қилинган савдо ва йўқ бўлиб кетиш хатари бўлган ҳомилани ҳомиласини ёки ҳомилага қилинган савдолар ҳам боғланмайди” (Баҳрур роиқ).
Бир киши бошқа бировнинг олдига келиб, “Менга бир нексия сотиб олиб берсангиз” деса, пули бор киши бир нексияга етарли маблағни унинг қўлига бериб, “Бозорга ўзинг чиқиб 10.000га машина олиб, менга ўша машинанинг пулини бир йилда бўлиб-бўлиб 15.000 қилиб берасан” деса жоизми?
Бу суврат жоиз эмас. Жоиз бўлиши учун, аввал машина олмоқчи бўлган киши пул бергувчи тарафидан вакил бўлиб машинани сотиб олиши керак. Сўнг сотиб олган билан пул берганни орасида қайта иккинчи бор савдо қилиши керак. Аввалги суврат билан бу иккинчи сувратни фарқи шуки, пулни эгаси машинани ўзига олиб қолиши ёки бозордан сотиб олган вакилдан бошқасига сотиб юбориши ҳам мумкин.
Молни қабз(мутлоқ қўлга олиш) қилишлик сувратлари. Сотувчи мол билан олувчининг ўртасини ҳоли қилиб, “Бемалол олиб кетаверасиз” дейишлиги қабз ҳисобланади. Масалан : Бир киши бозордан бир молни сотиб олди. Сотувчи олувчига молни бемалол олиб кетиш имкониятини қилиб берди. Олувчи молни ўз мулкига ўтказган ҳисобланади. Уни жойидан олиб кетган бўлиши шарт эмас. Ўша ўринда уни сотиб юборса ҳам бўлади ёки ҳалокатга учраса олувчининг зиёнига бўлади.

انما تعتبر التخلية في الجواز البيع وتقام مقام النقل فيما يتأتى فيه القبض الحقيقي

“Байъни жоиз бўлиши учун харидор билан мабийъ (тавар)ни ўртасини холиқ қилиш қабз деб эътиборга олинади. Ҳақиқий қабз ҳосил бўладиган нарсалардаги таварни олиб кетганлик ўрнига қоим бўалди” (Шарҳи мухтасари таҳовий).
Бир одам дўкон очди ва қайсидир бир цехни жиҳозларини кўргазмага қўйди. Харидор келиб ўша молдан бирини олмоқчи бўлганда сотувчи “Сизга фалон вақтдан кейин етказиб олиб келамиз” деди. Шунда харидор пулни бериб келишди. Шу савдо жоизми?
Бу ерда бир неча масала бўлиб, дўкон эгаси ўзининг мулки бўлмаган нарсани сотиш жоиз бўлмаганлиги учун, тўғридан-тўри харидор билан келишиши мумкин эмас. Буни жоиз бўлиши учун дўкон эгаси ишлаб чиқарувчи тарафидан вакил бўлиши керак. Яъни, дўкондор ишлаб чиқарувчига “Мен сизларни молингизни фалон нархдан сотиб бераман, эвазига ҳар бир донасидан фалончадан хизмат ҳаққи берасизлар” деб келишиб битим тузади. Шунда дўкондор ишлаб чиқарувчи тарафидан ишчи сотувчи бўлади. Агар дўкон эгаси 110 сўмга сотиб, 10 сўми хизмат ҳаққим деб келиса ҳам жоиз. Яна бундан ташқари ишлаб чиқарувчи унга “110сўмдан ортиғи ҳам сенга” деса жоиз. Лекин “Менга 100 сўмга сотиб берасан қолгани сеники” дейишлиги жоиз эмас. Чунки, бу ерда сотувчининг хизмат ҳаққи тайин қилинмаганлигидир. Шу вакил сувратида сотилган нарса бирор айб билан қайтиб келса, дўкондор ишлаб чиқарувчига қайтариб беришга ҳақли.

Истисноъ савдоси

Фиқҳ китобларимизда кўпинча “Истисноъ” лафзи учраб туради. Жамиятимизда истисноъ воситасидан фойдаланмайдиган киши бўлмаса керак. Кунлик ҳаётимизда барчани тижоратнинг истисноъ турига иҳтиёжи бор. Шунинг учун, биз бу ҳақида бир оз сўз юритмоқчимиз.
Истисноъ луғатда бир одамни касби ва ҳунаридан фойдаланишга айтилади, фиқҳ истилоҳида эса, ҳунарманд кишидан махсус тарзда махсус нарсани ясаб ёки қилиб беришлигини талаб қилишни билдиради, ёки “Ҳунарманд билан муъаййан бир нарсани ясаб беришлигини зиммасига олишлик битими” дейилади. Қадимда тижоратнинг бу суврати жуда содда бўлиб, уй асбоб-анжомлари, тақинчоқлар, кийим-кечак, оёқ кийимларини қилиб беришга буюртма бериш билан чегараланган эди. Кейинчалик истисноъ тараққиётга учраб, ҳозирги кунимизга келиб тижоратнинг энг асосий турларидан бирига айланиб қолди. Бу тижорат йўли орқали катта кемалар, самалётлар, авто уловлар, поездлар ва шу каби қимматбаҳо нарсаларни буюртма беришлик даражасига ҳам етди. Ҳунарманд, сотувчи ёки ишлаб чиқарувчи, дурадгор, темирчи, пойафзал тикувчи кабиларни “сонеъ” дейилади. Харидор буюртмачини “мустасниъ” дейилади. Ясаб беришга келишилган нарсани “масенуъ” дейилади. Истисноъ битимида, нархини аввалдан бериб молни кейинчалик олишда салам савдосига ўхшайди. Чунки, бунда ҳам битм вақтида йўқ нарсани савдо қилинади. Ясаб бериладиган нарса хунармандни, сотувчини зиммасига юклатилади. Лекин бир неча жиҳатлардан салам савдосидан фарқ қилади.
1-салам савдосида молни нархини битм вақтида сотувчига тўлалигича беришлиги шарт. Молнинг нархини баъзиси берилиб, баъзиси берилмай қолса ёки умуман берилмаса салам савдоси жоиз бўлмайди.
2-салам савдосида молни қўлга олиш муддати тайин қилинган бўлишлиги керак. Истисноъда эса битмни дуруст бўлиши учун бу нарса шарт эмас.
3-салам савдосида етказиб беришлиги келишилинган мол келишилинаётган вақтдан топширадиган вақтгача бозорларда топилиши шарт. Истисноъда эса бу нарса шарт эмас.
Истисноъ битими ижарага ҳам ўхшаб кетади. Лекин ижарада ясаб бериладиган нарса ижарага олувчининг тарафидан бўлади. Масалан, бинони қуриш учун қурилиш моллари буюртмачи тарафидан бўлиб, ижарага олинган киши тарафидан меҳнат бўлади холос. Истисноъда эса, буюртма хом-ашёси хунарманд тарафидан бўлади. Ҳанафий мазҳаби уламолари наздларида рожиҳ қовл(қувватланган ва қабул қилинган фикр) истисноъ "Байъ ун лил маснуъа"да ҳунарманднинг амалини сотишлик эмас, икки тарафдан ваъдалашув ҳам эмас, балки буюртма олинган муъаййан нарсани сотишлик ҳисобланади. Масалан, истисноъда буюртмачи айтган нарсаси тайёр бўлганидан кейин уни ололмаслик шароити туғилиб қолса, унинг олмасликка узри ўтмайди.

Истисноънинг шариъатда жоизлиги

Ҳанафий уламолари урфни ва одамларнинг истисноъга бўлган эҳтиёжларини эътиборга олиб истеҳсон(Қуръон, ҳадис, ижмоъ, қиёслардан кейин турувчи шаръий далиллардан бири) йўлига кўра истисноъга ижозат берганлар. Истисноъ салам ва ижарадан алоҳида бошқа бир тижорат туридир. Ҳанафий мазҳабини Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам узук ясаттирганлари, қон олувчига хизмат ҳаққини берганликлари, ҳамда авратни беркитадиган нарсалар бўлиши шарти билан ҳаммомлардан фойдаланишни мубоҳ қилганликлари қувватлайди. Ҳаммомнинг сувидан фойдаланаётганда қанча вақт кетиши ва қанча сув кетишлиги аниқ бўлмаслигида кенгчилик бор. Ҳанафий фуқаҳолардан бошқа уламолар салам савдоси ва унинг барча шартлари топилишлиги асосига кўра, истисноъга ижозат берганлар. Масалан, салам садосида молнинг тўлалигича қийматини келишув мажлисида топшириш шарт. Истисноъда ҳам шарт дейишади. Лекин бу воқеъликда жуда қийин ишдир. Моликий мазҳабида истисноъни салам савдоси каби бир ёки икки кун билан белгилашни зарари йўқ – дейилган. Шофиъий мазҳабида эса буюртма берилган нарсани топшириш муддатини белгилаш ва белгиламасликда фарқ йўқ, икки сувратда ҳам истисноъ жоиз бўлаверади.

Истисноънинг шартлари

Ҳанафий мазҳабида истисноънинг жоиз бўлишлиги учун уч нарса шарт қилинади.
1-буюртма берилган нарсанинг жинси, нави, миқдори, сифати тайин қилинган бўлиши керак. Чунки, буюртма хунарманд тарафидан сотиладиган мол саналади, яъни сотиладиган мол маълум бўлиши шарт. Буюртманинг юқоридаги меъёри тайин қилинмаса, келишув фосид бўлади. Чунки у хунарманд билан буюртмачининг жанжалига олиб бориши мумкин. Жанжалга олиб борувчи ноаниқлик битмни фосид қилади.
2-буюртма берилган нарса одатда инсонлар орасида буюртма бериладиган нарсалар жумласидан бўлсин. Идиш, уй-рўзғор анжомлари, кийим-кечаклар каби. Яъни шариъатда ножоиз бўлган нарсалардан бўлмаслиги керак.
3-Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ наздларида буюртма топшириладиган муддатни зикр қилмаслик керак. Агар зикр қилинса истисноъ салам савдосига айланиб қолади. Салам савдосида эса буюртмани топширишлик муддати бир ой ёки ундан ортиқроқ бўлиши шарт. Ундан камига жоиз эмас. Лекин истисноъда муддатдан шошилтириш мақсад қилинса жоиздир, лекин “фалон куни топширишинг шарт” деган нарса қасд қилинса жоиз эмас. Имом Абу Юсуф ва Муҳаммад роҳимаҳумаллоҳлар учинчи шарт яъни муддат тайин қилинмаслиги керак – деган шартни, шарт қилмаганлар. Чунки одатда буюртмага муддат белгиланади. Одамларнинг урфи ҳам шунга жорий бўлган. Амалий тарзда ҳам шу гап қабул қилинган. Урфга биноан муддатни тайин қилишлик саҳиҳ шарт саналади. Ҳанафий уламолари иттифоқига кўра битмга қўшимча тарзда киритилинган шарт саҳиҳ шарт саналса битмга қўшимча тарзда қабул қилинади. Агар битмга қўшимча тарзда киритилган шарт фосид шарт бўлса Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ наздларида битм вақтида қилинган шарт қаторига киритилиб битм фосид бўлади. Имомайнларнинг наздларида эса қўшимча киритилган фосид шарт битм остига кирмай шартнинг ўзи бекор қилинади ва битм ўз ҳолича қолади.

Истисноънинг ҳукми

Истисноъ битми тузилгач ҳунарманд зиммасидаги буюртма буюртмачининг мулки ҳисобланиб, эвазига бериладиган қиймат ҳунарманднинг мулки ҳисобланади.

Истисноъ битмининг сифати

Буюртма олувчи ишга киришмасидан олдин, буюртмани битирганидан кейин буюртмачи нарсани кўришидан олдин икки тараф битмни бекор қилишлари ёки битмни амалга оширишлари ҳуқуқига эгадирлар. Буюртма қабул қилувчи, буюртмачи тарафидан нарсани у буюртма қилганидек ясаб бўлганидан кейин буюртмачи олдига олиб келгач ундан бошқасига сотиб юбориш ҳаққи бекор бўлади. Буюртмачи эса унга эгадор саналади. Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳ "Буюртма, буюртмачи талаб қилганидек тайёрланган бўлса, буюртмачи уни олишлиги лозим" деганлар. "Мажаллатул аҳкамул адлиййа" ушбу фикрни олган ва бу ҳакимона ва тўғри йўлдир.
Шунга биноан баъзи бир нарсаларга буюртма берилганидан кейин уни олишлик шарт бўлади. Хозирги кунда нонвойларга “фалон вақтга фалонча нон тайёрлаб бер” деб, кейин ўша нон айтганидек айтган вақтига тайёр бўлса, буюртмачи уни рад қилиши мумкин эмас. Хозирда урфга айланган "Буюртмани қийматининг фалон қисмини(заклад) ташлаб кетинг, агар тайёр бўлганидан кейин олишдан айниб қолсангиз берган ўша қисмга куясиз яъни ўзимда олиб қоламан" деб шарт қўйиш мутлақо жоиз эмас. Лекин "Кафолат учун фалон қисмини ташлаб кетинг" дейиши жоиз.

Салам савдоси ҳақида

Одамларнинг шароитлари турли бўлади. Мисол учун боғбон ва деҳқонлар ҳар йили ишларини йўлга қўйиш учун сармояга муҳтож бўладилар. Бу мақсадда қарз олишларига тўғри келади. Аммо қарз олмасдан қийматни олдиндан олиш савдоси орқали сармоя топсалар ҳам бўлади. Бунинг учун улар шариатда рухсат берилган салам ёки салаф савдоси қилсалар тўғри бўлади.

«Салам» луғатда «таслим қилиш», «бериш» маъносини англатади.
Шариатда эса, зиммадаги сифати баён қилинган молнинг қийматини олдиндан беришга айтилади.
Бундай савдони «салаф» ҳам дейилади, бу «қиймати олдин берилган» деган маънони англатади.
Бу савдо ҳожат тушганда, рибо аралашмаслиги шарти ила жоиз. Яъни олди-сотди қилинаётган нарса бир хил бўлмаслиги ва рибонинг бошқа кўринишлари ҳам аралашмаслиги лозим.
«Салам»да олувчи сотувчига: «Мен сенга бу маблағни фалон нарсани менга сотишинг учун, фалон вақтда ва фалон жойда беришинг учун топширдим», дейди.
«Салам» – «Салаф» савдоси ҳақида уламоларимиз чуқур ва кенг кўламли баҳслар қилганлар. Бу масалани атрофлича ўрганиб чиққанлар. Қуйида ўша муборак илмий изланишларнинг самараларидан баъзилари билан қисқача танишиб чиқамиз.
1. «Салаф» савдоси жоизлигига Қуръони Каримдан ҳам далил бор:
Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида марҳамат қилади:
«Эй, иймон келтирганлар, қачон маълум муддатга қарз олди-берди қилсангиз, уни ёзинг» (282-оят).
«Салаф»да ҳам шу маъно бор. «Ислом умматининг илм денгизи», Қуръон таржимони дея улуғланган буюк саҳобий Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:
«Шоҳидлик бераманки, зиммадаги васф қилинган, маълум муддатга келишилган «салаф»ни Аллоҳ Ўз китобида ҳалол қилиб изн берган», деб туриб юқоридаги оятни қироат қилар эканлар.
2. «Салаф» савдосига Суннатдан ҳам далил бор:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадийнага келганларида улар мевани бир йил, икки йилга «салаф» савдо қилар эдилар. Бас, у зот:
«Ким хурмони (бошқа ривоятда: бир нарсани) салаф савдо қилса, маълум ўлчов, маълум вазн билан маълум муддатга салаф қилсин», – дедилар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Аҳли Мадийнанинг «салаф» савдоси жоҳилият қоидаси бўйича бўлар эди. Меванинг қанча берилиши, қачон ва қаерда берилиши тайин қилинмас эди. Шунинг учун ҳам, ораларидан турли келишмовчиликлар, уриш-жанжаллар келиб чиқар эди.
Ушбу ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам «салаф» савдосининг исломий сифатини айтдилар: Салаф савдода қуйидагилар бўлиши шарт:
1. «Маълум ўлчов».
Килоси ёки бошқа ўлчовлар аниқ айтилиши керак. «Мен сенга бу динорларни бунча кило хурмо учун бердим», деб, сотиб олинаётган нарсанинг ўлчови аниқ айтилиши керак.
2. «Маълум вазн».
Нархи олдиндан берилаётган савдо молининг вазни, агар унинг миқдори вазн билан ўлчанадиган бўлса, аниқ айтилиши керак. Мисол учун, «Мен сенга ушбу динорларини менга бунча мисқол тиллони сотишинг учун таслим қилдим», дейиши лозим.
3. «Маълум муддат».
Яъни нархи олдиндан берилган савдо моли харидорга қачон берилиши ҳам аниқ келишиб олиниши керак. Ана шунда турли келишмовчиликларнинг олди олинган бўлади.
Муҳаммад ибн Абу Мужолид розияллоҳу анҳу айтадиларки:
«Мени Абдуллоҳ ибн Шаддод ва Абу Бурда Абдуллоҳ ибн Абу Авфонинг олдига юбориб:
«Сўра-чи, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари у зотнинг даврларида буғдойда салаф савдо қилишар эканми?» – дедилар. Бас у:
«Аҳли Шом набийтлари билан буғдойда, арпада ва ўсимлик ёғида маълум ўлчов ва маълум вақтга салаф қилар эдик», – деди.
«Ҳузурида (молнинг) таги борлар биланми?» – дедим.
«У ҳақида улардан сўрамас эдик», – деди.
Сўнгра икковлари мени Ибн Абза ҳузурига юбордилар, ундан ҳам сўрадим. Бас у:
«Ҳа, улардан экинлари борми, йўқми эканини сўрамас эдик», деди».
Бухорий, Абу Довуд ва Насоий ривоят қилишган.
Абу Довуд ва Ибн Можа келтирган ривоятда:
«Ким бир нарсада салаф қилса, бошқасига буриб юбормасин», дейилган.
«Набийт» сўзи «ер остидан сув чиқаришга уста одам» деган маънони билдиради.
Ҳадисда, «аҳли Шом набийтлари» дейилганда деҳқонлари назарда тутилган. Чунки, улар экинларини суғориш учун ер остидаги сув чиқарар эдилар.
Бу ҳадисдан қуйидаги фойдалар олинади:
– Буғдой, арпа ва ўсимлик мойида салаф савдоси жоизлиги;
– Салаф маълум ўлчов ила бўлиши шартлиги;
– Салаф маълум муддатга бўлиши шартлиги;
– Салаф савдосидаги иккинчи томонда айтиладиган молнинг асли бўлиши шарт эмаслиги;
– Салаф савдосида сотиладиган молни нарх берган одам ўзи олмасдан бошқа молни талаб қилиши ёки бошқа бировга ўтказиб юбориши жоиз эмаслиги.
3. Ислом умматининг ҳаммаси салаф, яъни салам савдосининг жоиз эканига доимо иттифоқ қилиб келган.
Бу ҳақда Имом Ибн Мунзир қуйидагиларни айтадилар:
«Биз билган ҳар бир аҳли илм саламнинг жоиз эканига ижмоъ қилган. Чунки, одамлар бунга муҳтождирлар. Улар зироат, мол ва тижорат эгалари маҳсулотларини бозорга чиқаргунча бунга муҳтож бўлиб турадилар. Шунинг учун ҳам, ҳожатни ҳисобга олиб «Салам»га изн берилган».
«Йўқ нарсани сотиб бўлмайди» деган умумий қоидадан истисно тариқасида иқтисодий фойдани кўзлаб, одамларга енгиллик яратиш учун жорий қилинган «Салам» савдосининг худди бошқа савдолар каби учта рукни бор: савдо қилувчи, савдо моли ҳамда ийжоб ва қабул.
Савдо қилувчи – олувчи ва сотувчи икки тарафдир.
Савдо моли – нарх ва унинг эвазига кейин бериладиган мол.
Ийжоб – нарх берувчининг нархни бериб, мол эгасидан розилигини сўраши.
Қабул – мол эгасининг нархни ва шартларни қабул қилиши.
«Салам» савдосининг тўғри бўлиши учун бир неча тоифа шартлар мавжуд бўлиши керак.
– Нарх учун берилаётган сармояда бўлиши лозим шартлар тоифаси.
– Олдиндан нархи тайинланаётган молда бўлиши лозим шартлар тоифаси
– «Салам» савдосининг умумий сифатлари тоифаси.
Шу шартлар билан қисқача танишиб чиқайлик:
I. «Салаф»нинг умумий шартлари:
1. Маълум жинсда бўлиши шарт.
«Салам» – «Салаф» савдоси қилинаётган нарсанинг жинси номаълум бўлмаслиги даркор. Акс ҳолда кейин жанжал чиқади.
2. Миқдори маълум бўлиши керак.Олаётган одам: «Ушбу пулимга фалон миқдор нарса берасан», деб аниқ миқдорни айтиши, сотаётган ўшанга рози бўлиши керак. «Хоҳлаганингча берарсан, одамлар нима бўлса, биз ҳам шу-да», каби умумий, ноаниқ гаплар бўлмаслиги керак.
3. Маълум муддатга бўлиши керак.
Нарх тайинлаб, сотиб олаётган одам: «Фалон куни молни берасан», деб аниқ айтиши, сотаётган киши ўша муддатга рози бўлиши керак. «Пишганда берарсан», «керак бўлганда берарсан» каби гаплар бўлмайди. Кейин жанжал чиқади.
4. Раъсулмолнинг миқдорини билиш керак.
Яъни олдиндан топширилаётган нархнинг аниқ миқдорини икки томон ҳам билиши керак.
5. Нархи берилган молни топшириш жойи тайин бўлиши керак. Чунки уни олиб келишга кетадиган харажат туфайли ҳам кейинчалик хилоф чиқиши мумкин.
II. Нарх учун берилаётган раъсулмолда бўлиши лозим шартлар тоифаси:
1. Жинси баён этилиши керак.
Пул бўлса динорми, дирҳамми ёки бошқами. Бошқа нарса бўлса ҳам, нималиги очиқ-ойдин баён қилиниши лозим.
2. Тури баён қилиниш керак.
Мадинанинг динорими, Боғдодникими, Макканинг дирҳамими ёки Шомникими аниқ айтилиши шарт. Шунингдек, бошқа нарсаларнинг ҳам тури аниқ айтилиши керак.
3. Сифати баён қилиниши керак.
Бу гап нақд пулдан бошқа нарсаларга тегишли. Ўша бериладиган нарса янгими, эскими, аъло сифатлими, ўртачами ёки паст сифатлими – бари айтилиши лозим.
Мазкур уч шарт савдодаги ноаниқликни йўқотишга хизмат қилади. Ушбу нарсалар олдиндан аниқ қилиб олинмаса, кейин ўртада низо чиқади. Бу нарсалар тайин қилинмаса савдо фосид бўлади (бузилади).
4. Нархи олдиндан берилаётган мол учун ажратилган молнинг миқдори аниқ кўрсатилиши керак. Бир тўп пулни кўрсатиб: «Сенга ушбу пулни бераман, сен менга бунча буғдой берасан», деса, бўлмайди. Бу ҳам ноаниқлик, бу ҳам низога сабаб бўладиган иш.
5. Берилаётган пул текширилган бўлиши керак.
Чунки қалбаки пул бўлса, жанжал чиқади. Ёки пулни олган одам бир муддатдан кейин: «Берган пулинг қалбаки экан», деб қолиши ҳам мумкин. Кейинчалик низога сабаб бўладиган ҳар бир ноаниқлик савдони бузади.
6. Савдо тугаб, икки томон ажрашишидан олдин келишилган нархдаги пул қўлга тутқазилиши лозим.
III. Олдиндан нархи олинаётган молда бўлиши лозим шартлар:
1. Жинси маълум бўлиши шарт.
Буғдойми, арпами, хурмоми, олмами ёки бошқами.
2. Нави маълум бўлиши керак.
Ажфа хурмосими, Тобуний хурмосими ёки бошқами. Тоифий узумми, Ҳусайнийми ёки бошқами.
3. Сифати маълум бўлиши керак.
Олий навлими, ўртачами ёки пастми ва ҳоказо.
4. Миқдори маълум бўлиши керак.

Неча соъ, ботмон, кило, метр, адад ёки бошқа ўлчови аниқ бўлиши керак.
Ушбу тўрт шарт ҳам ноаниқликни кўтариш учун киритилган. Агар бу шартлар мавжуд бўлмаса, низо чиқиш эҳтимоли бор.
5. Сармоя ва нархи олдиндан олинадиган молда рибонинг иллатлари бирлашмаслиги керак. Аввало, иккиси бир жинсдан бўлмаслиги лозим. Тилло билан кумуш орасида салаф савдоси бўлмайди. Шунингдек, таомларда ҳам бўлмайди. Пулга таом, тижорат молларини салаф қилса бўлади. Тижорат молларини бир-бирига салаф қилса бўлади. Умуман, рибо бўлиб қолмаслигининг риояси бўлиши керак.
6. Нархи олдиндан олинаётган мол савдо пайтида ҳозир бўлмаслиги керак. Ҳозир бўлса, ўша вақтнинг ўзида сотиб олинарди.
7. Нархи олдиндан олинган молнинг сифатланган нави ва сифати салаф савдоси қилинган вақтидан токи, уни бериш вақтигача бозордан топиладиган нарса бўлиши керак. Маълум вақт бўлиб кейин бозордан йўқолиб қоладиган нарса бўлиши керак эмас. Масалан, қулупнайга салаф қилса, ўша салаф қилган вақтда ҳам, уни, харидорга берадиган вақтда ҳам, оралиқ вақтда ҳам бозорда қулупнай бўлиши керак. Чунки, ўзининг кўзлаган ҳосили битмай қолса, бозордан олиб бериш имкони бўлсин.
8. Савдо аҳдномаси қатъий бўлиши керак. Яъни икки тарафда ҳам айниш ихтиёри бўлмайди. Чунки айниш ихтиёри молни синаб кўриш, айби бўлса аниқлаш мақсадида шариатга киритилган. «Салам» савдосида бу ҳолат умуман йўқ.
9. Нархи олдиндан берилган молни таслим қилиш – топшириш жойи аниқ бўлиши керак.
Кўриниб турибдики, «Салаф» савдоси ҳам бошқа савдолар каби нозик масала. Мусулмон инсон бу ишга киришишдан олдин яхшилаб ўрганиб олиши лозим. Молиявий муомаласида ҳаром аралашиб гуноҳ содир бўлмаслиги, бировнинг ҳақини еб, икки дунёда шарманда бўлмаслиги учун ўта эҳтиёткорлик билан тасарруф қилиши керак.Молиявий муомалаларнинг ҳаммасидаги каби «Салаф» савдосида ҳам шубҳага ва бировнинг ҳаққи зое бўлмаслигига ўрин қолмайдиган шаклда аниқ иш юритиш керак.
Бу ишларни иккита одил гувоҳ ҳузурида ёзиб-чизиб қўйилса, яна ҳам яхши бўлади. Ҳозирги кунида бу ишни қилиш жуда ҳам зарур. Бунда кейин хиёнат ва хилоф чиқмаслиги учун замин яратилган бўлади.
Энди, «Мухтасарул Виқоя»да бу ҳақда келган матнни ўрганайлик.
Салам миқдори ва сифати маълум, нархга айлантирилган кайлли ва вазнли каби нарсада тўғри бўлади.
Кийимга ўхшаш, зироъ билан ўлчанадиган нарсаларда узунлиги, эни ҳамда юпқа-қалинлиги баён қилинган бўлиши керак.
Сони саналадиган нарсалар бир-бирига яқин сифатли бўлиши керак.
Бунда бир донаси бошқасига ҳажмда яқин бўлган ёнғоқ ва тухумга ўхшаш нарсалар салам савдоси жоиз бўлади. Аммо доналари орасидаги тафовут катта бўладиган қовун ва тарвуз каби нарсаларда салам савдоси жоиз эмас.
Тузланган балиқда салам савдоси дуруст. Ҳайвон, унинг калла-пойчалари ва териларида ҳамда жавоҳирларда дуруст эмас. Миқдорини билиб бўлмайдиган муайян соъ ва зироъда ҳам дуруст эмас.
Тузланган балиқдаги салам сон билан эмас, вазн билан ўлчанади. Валлоҳу аълам!